Z różnych perełek architektury, jakie napotkałyśmy na swoich szlakach, największe wrażenie zrobiły na nas cerkwie Beskidu Niskiego.

Cerkwie na Łemkowszczyźnie już z daleka prezentują się uroczo, bo zazwyczaj stoją na wzgórzu, otoczone potężnymi starymi lipami i kamiennym lub drewnianym ogrodzeniem z ozdobną, zadaszoną bramą. To miejsca pełne spokoju, trochę tajemnicze, ale przecież przyjazne. Jak każda dobra architektura, świątynie łemkowskie pięknie komponują się z górzystym krajobrazem wokół. Teren przycerkiewny często służył jako cmentarz, więc można tu znaleźć stare nagrobki i krzyże.

Cerkwią nazywa się świątynię chrześcijańską obrządku wschodniego - prawosławnego lub greckokatolickiego. (Grekokatolicy uznają zwierzchność papieża i te same zasady wiary, co katolicy rzymscy, ale zachowali odrębną liturgię i wiele tradycji wschodnich). Obecnie wiele dawnych łemkowskich świątyń służy jako kościoły parafii rzymskokatolickich, ale biorąc pod uwagę ich rodowód, nadal określa się je jako cerkwie.  

Oglądając z zewnątrz cerkiewki Beskidu Niskiego z reguły można z łatwością zauważyć, że składają się one z trzech części, które czasem wyglądają wręcz jak trzy przylepione do siebie budyneczki. Podział ten podkreślają charakterystyczne kopuły nad każdą z części. Są to: narteks, czyli przedsionek, zwany po prostu babińcem, nawa, czyli największy segment, przeznaczony dla wiernych oraz prezbiterium (sanktuarium), w którym odprawia się nabożeństwa. Jeśli uda nam się zajrzeć do środka, zobaczymy, że prezbiterium tradycyjnie oddzielone jest od nawy ikonostasem (nie wszędzie się zachował). Na ogół nie ma za to transeptu, czyli nawy poprzecznej, którą spotykamy, gdy kościół jest zbudowany na planie krzyża – większość cerkwi łemkowskich jest podłużna.

Świątynie z reguły są orientowane – to znaczy, że prezbiterium znajduje się od wschodu. Taki układ jest symbolicznym wskazaniem na Jerozolimę, a także znakiem, że Chrystus rozświetla ziemię jak wschodzące słońce (do XVIII w. orientowano wszystkie kościoły, potem zaczęło się to zmieniać). Ponieważ zaś północ bywała, jak w wielu kulturach, uważana za stronę podejrzaną – nigdy nie pojawia się w niej słońce, więc mogły się tam czaić różne ciemne moce – od północy często nie robiono okien.

W najstarszych zachowanych cerkwiach każda z trzech części przykryta jest własnym dachem. Są to prześliczne łamane dachy brogowe, czyli namiotowe – oznacza to, że cztery (lub więcej) połacie dachu dążą do zetknięcia się w jednym punkcie, niczym w szałasie. W dachu brogowym nie ma więc kalenicy. Co zaś znaczy, że dach jest łamany, każdy łatwo zgadnie, przyglądając się na przykład cerkwi wKwiatoniu – taki dach ma kilka poziomów, czasem oddzielanych gzymsami. Zwieńczeniem całości są baniaste lub cebulaste hełmy, które sprawiają, że cała budowla przypomina świecznik z płonącymi świecami.

Potem zaś – na przełomie XIX i XX w. i w czasach międzywojennych, zaczęły się pojawiać zupełnie nowe pomysły na architekturę cerkiewną. Gdy Łemkowie zaczęli identyfikować się z Ukraińcami, wzorów szukali w stylu huculskim, a czasem – jak w Polanach – w kijowskim. Cerkiew w Polanach jest zupełnie różna od tych w stylu zachodniołemkowskim: zbudowana na planie krzyża greckiego (czyli takiego, który wszystkie ramiona ma równej długości), z jedną potężną kopułą nad miejscem przecięcia się naw.

Obecnie większość służy rzymskim katolikom, ale część wróciła do grekokatolików lub prawosławnych, a czasem – jak w Polanach – dzielą się nimi wierni różnych obrządków. Parafianie starają się jak mogą odnawiać i konserwować zabytkowe świątynie, ale wymaga to wielkich nakładów (brawa m.in. dla parafii w Owczarach, która wspaniale i z pasją dba o swoją zabytkową świątynię).

Najpiękniejsze są cerkiewki kryte gontem. Nie tylko wyglądają najbardziej stylowo, nie tylko układ gontów na krągłych kopułach i stykających się pod przeróżnymi kątami płaszczyznach jest mistrzowski, ale jeszcze taka cerkiew pachnie miło starym drewnem. Niestety, gont jest też najbardziej kosztownym pokryciem, zatem czasem trzeba zadowolić się pozbawioną wdzięku blachą (zaczęła się pojawiać pod koniec XIX w.) lub nawet…sidingiem.